INFOdoradca+ Informacje o zawodach - Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej

Specjalista psychoterapii uzależnień 229906

• Doradca.
• Psycholog.
• Terapeuta.

W Międzynarodowym Standardzie Klasyfikacji Zawodów ISCO-08 odpowiada grupie:

• 2269 Health professionals not elsewhere classified.

Według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007):

• Sekcja Q – Opieka zdrowotna i pomoc społeczna.

Notka metodologiczna

Opis informacji o zawodzie opracowano na podstawie:

• analizy źródeł (akty prawne, klasyfikacje krajowe, międzynarodowe) oraz źródeł internetowych,
• analizy opisu zawodu zamieszczonego w wyszukiwarce opisów zawodów na Wortalu Publicznych Służb Zatrudnienia,
• badań ankietowych prowadzonych w projekcie INFODORADCA+ w październiku 2018 r.,
• zebranych opinii od recenzentów, członków panelu ewaluacyjnego oraz zespołu ds. walidacji i jakości informacji o zawodach.

Autorzy i eksperci opiniujący

Zespół Ekspercki:

• Dagmara Pietruszewska – Poradnictwo Psychologiczne Dagmara Pietruszewska, Pruszcz Gdański.
• Agnieszka Skowrońska – PBS Sp. z o.o., Sopot.
• Magdalena Szpak-Marek – PBS Sp. z o.o., Sopot.
• Marzena Joanna Wawerska-Kus – STEP-szkolenia, terapia, edukacja, poradnictwo, Warszawa.

Zespół ds. walidacji i jakości informacji o zawodzie:

• Magdalena Jackman – PBS sp. z o.o., Sopot.
• Daria Siemińska – PBS sp. z o.o., Sopot.
• Krzysztof Symela – Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom.
• Ireneusz Woźniak – Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, Radom.

Recenzenci:

• Robert Fleischer – Terapia Szkolenia Doradztwo. RIF. Robert Fleischer, Olsztyn.
• Izabela Pyszkowska – Poradnia Doradztwa Zawodowego i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Elbląg.

Panel ewaluacyjny – przedstawiciele partnerów społecznych:

• Marcin Charczyński – Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień, Gdańsk.
• Rajmund Janowski – Krakowskie Stowarzyszenie Terapeutów Uzależnień, Kraków.

Data (rok) opracowania opisu informacji o zawodzie: 2018 r.

Specjalista psychoterapii ²¹ uzależnień ²⁵ pomaga osobom uzależnionym oraz rodzinom osób uzależnionych. W tym celu rozpoznaje problem i prowadzi psychoterapię umożliwiającą jego rozwiązanie.

Opis pracy

Specjalista psychoterapii uzależnień jest to zawód z obszaru opieki zdrowotnej, który w głównej mierze bazuje na wiedzy psychoterapeutycznej, wykorzystuje także wiedzę z zakresu medycyny, pedagogiki, socjologii, psychologii. Specjalista psychoterapii uzależnień na podstawie diagnozy skutków uzależnienia (diagnoza problemowa) realizuje indywidualny program psychoterapeutyczny, przy zastosowaniu technik i metod odpowiednio dobranych do pacjenta/klienta.

W przypadku pacjenta/klienta nieuzależnionego (rodziny osób uzależnionych) rozpoznaje problemy następnie adekwatnie do potrzeb i możliwości pacjenta/klienta prowadzi psychoterapię umożliwiającą ich rozwiązanie. Praca specjalisty psychoterapii uzależnień ma charakter długoterminowego kontaktu z pacjentem/klientem, z wysokim ryzykiem przerwania procesu psychoterapii.

Sposoby wykonywania pracy

Specjalista psychoterapii uzależnień wykonuje pracę z wykorzystaniem następujące metod, technik i procedur dotyczących:

• diagnozy nozologicznej ⁶ dotyczącej uzależnienia, diagnozy problemowej w przypadku rodzin osób uzależnionych,
• diagnozy dotyczącej powiązań stosowania substancji psychoaktywnych ²³, patologicznego hazardu ¹⁸ oraz innych zaburzeń kontroli popędów nazywanych uzależnieniami behawioralnymi ²⁶ (np. uzależnienie od nowych mediów, gier komputerowych, hazardu) z funkcjonowaniem pacjenta/klienta, w przypadku rodzin – wpływu pozostawania w związku z osobą uzależnioną na funkcjonowanie osoby zgłaszającej się (osoby współuzależnione ²⁸) lub wpływu wyrastania w rodzinie z problemem uzależnienia na funkcjonowanie osoby zgłaszającej się (dorosłe dzieci alkoholików – dda ⁵),
• działań profilaktycznych i psychoedukacyjnych ²⁰,
• form psychoterapii, np.: indywidualnej, grupowej, rodzinnej z osobami uzależnionymi i współuzależnionymi oraz tzw. dda,
• prowadzenia dokumentacji zawodowej.

Więcej szczegółowych informacji znajduje się w sekcjach: 3.1. Zadania zawodowe oraz 3.2, 3.3 i 3.4. Kompetencje zawodowe.

Warunki pracy

Praca specjalisty psychoterapii uzależnień odbywa się zwykle w gabinecie – w przypadku spotkań indywidualnych i rodzinnych – lub salach przeznaczonych do terapii grupowej.

Psychoterapia indywidualna odbywa się w gabinetach, które urządzane są tak, aby pacjent/klient czuł się komfortowo i bezpiecznie w kontakcie ze specjalistą psychoterapii uzależnień. Praca ma charakter siedzący.

Więcej informacji znajduje się w sekcji: 4.1. Możliwości podjęcia pracy w zawodzie.

Wykorzystywane maszyny i narzędzia pracy

Specjalista psychoterapii uzależnień w działalności zawodowej wykorzystuje m.in.:

• kartkę i długopis,
• flipchart lub tablicę,
• komputer,
• sprzęt audiowizualny,
• internet,
• telefon,
• ankiety i kwestionariusze,
• alkomat i testy wykrywające obecność narkotyków w organizmie.

Organizacja pracy

Praca specjalisty terapii uzależnień może się odbywać w systemie zmianowym. Pracując w ośrodkach stacjonarnych i dziennych, specjalista psychoterapii uzależnień najczęściej pracuje w trybie jednozmianowym, czasami w trybie dyżurowym. Placówki ambulatoryjne (poradnie i przychodnie) wymagają pracy zmianowej.

Specjalista jest samodzielnym pracownikiem zobowiązanym do uczestniczenia w zebraniach klinicznych ³² oraz regularnych superwizjach ²⁴ .

Zagrożenia mające wpływ na bezpieczeństwo pracy człowieka

Zagrożeniami w pracy specjalisty psychoterapii uzależnień często są:

• obciążenia psychiczne spowodowane pracą i relacją z trudnym i zaburzonym pacjentem/klientem,
• sytuacje stresogenne, np. zachowania agresywne niektórych pacjentów/klientów,
• duże ryzyko wypalenia zawodowego ³⁰,
• wykonywanie pracy w pozycji siedzącej, co powoduje typowe zagrożenia dla układu kostno-szkieletowego.

Wymagania psychofizyczne

Dla pracownika wykonującego zawód specjalisty psychoterapii uzależnień ważne są:

w kategorii wymagań fizycznych

• ogólna wydolność fizyczna,
• sprawność narządów równowagi,
• sprawność narządu mowy,
• sprawność narządu słuchu,
• sprawność narządu wzroku;

w kategorii sprawności sensomotorycznych

• koordynacja wzrokowo-ruchowa,
• ostrość słuchu,
• ostrość wzroku,
• rozróżnianie barw,
• zmysł równowagi,
• spostrzegawczość;
• szybki refleks,
• wysoka wydolność ²⁹ i niska reaktywność temperamentalna ²²;

w kategorii sprawności i zdolności

• dobra pamięć,
• łatwość wypowiadania się oraz precyzja w formułowaniu wypowiedzi,
• podzielność uwagi,
• rozumowanie logiczne,
• spostrzegawczość,
• wyobraźnia i myślenie twórcze,
• zdolność analizowania i systematyzowania złożonych problemów,
• zdolność do przestrzegania reguł, przepisów i standardów,
• zdolność koncentracji uwagi,
• zdolność motywowania i wspierania,
• zdolność nawiązania kontaktu z ludźmi,
• zdolność przekonywania,
• zdolność rozgraniczeniu pracy zawodowej od życia prywatnego;

w kategorii cech osobowościowych

• dyskrecja,
• empatia,
• gotowość do autoanalizy, autorefleksji ⁴,
• gotowość do komunikacji, w tym aktywnego słuchania ²,
• gotowość do nawiązywania kontaktów i budowania relacji terapeutycznej,
• gotowość do pracy z ludźmi,
• gotowość do rozpoznawania znaczenia komunikatów werbalnych ²⁷ i niewerbalnych ¹⁵,
• gotowość do ustawicznego uczenia się,
• odporność na stres i wypalenie zawodowe,
• otwartość poznawcza,
• dążenie do osiągania celów,
• samokontrola,
• wysoka kultura osobista,
• wytrwałość i cierpliwość.

Więcej informacji znajduje się w sekcjach: 3.5. Kompetencje społeczne; 3.6. Profil kompetencji kluczowych dla zawodu.

Wymagania zdrowotne

Wykonywanie zawodu specjalista psychoterapii uzależnień wymaga dobrego stanu ogólnego zdrowia, wysokiego poziomu opanowania emocjonalnego, umiejętności komunikacji w sytuacjach trudnych, odporności na stres, wypalenie zawodowe i przemęczenie.

Przeciwskazaniem do pracy jako specjalista psychoterapii uzależnień są zaburzenia psychiczne, których przebieg utrudnia lub uniemożliwia bieżącą relację terapeutyczną oraz realistyczną ocenę skutków swoich działań, w tym własne, aktywne uzależnienie.

Więcej informacji znajduje się w sekcji: 4.4. Możliwości zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zawodzie.

Wykształcenie niezbędne do podjęcia pracy w zawodzie

Kandydat do pracy w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień powinien:

• ukończyć studia lekarskie lub pielęgniarskie, lub
• ukończyć studia magisterskie na co najmniej jednym z kierunków:
  • psychologia,
  • pedagogika,
  • pedagogika specjalna i resocjalizacyjna,
  • socjologia,
  • resocjalizacja,
  • nauki o rodzinie,
  • teologia,
  • filozofia.

Ukończenie powyżej wymienionych studiów uprawnia do rozpoczęcia akredytowanego szkolenia ¹. Szkolenie może być akredytowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) ¹⁷ lub Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii ¹². Ukończenie jednego z tych szkoleń jest wymagane do podjęcia pracy w zawodzie specjalista terapii uzależnień.

Tytuły zawodowe, kwalifikacje i uprawnienia niezbędne/preferowane do podjęcia pracy w zawodzie

Do rozpoczęcia pracy w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień wymagane jest:

• posiadanie tytułu magistra co najmniej jednego z kierunków studiów: psychologia, pedagogika, pedagogika specjalna i resocjalizacyjna, socjologia, resocjalizacja, nauki o rodzinie, teologia filozofia lub tytułu lekarza oraz
• co najmniej uzyskanie statusu osoby uczestniczącej w procesie certyfikacji (podczas I etapu szkolenia akredytowanego).

Kolejnym etapem zdobywania uprawnień zawodowych jest uzyskanie certyfikatu, potwierdzającego kwalifikacje (po egzaminie, do którego można przystąpić po odbyciu stażu – II etap szkolenia i superwizji – III etap szkolenia). Prawo do wykonywania zawodu ma osoba posiadająca ważny ww. status (PARPA nadaje go na 5 lat, Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii – na 4 lata) lub certyfikat (w obu wypadkach bezterminowy).

Zaleca się, choć nie ma takiego wymogu formalnego, by specjalista psychoterapii ukończył terapię własną.

Więcej informacji znajduje się w sekcji: 4.2. Instytucje oferujące kształcenie, szkolenie i/lub potwierdzanie kompetencji w ramach zawodu.

Możliwości rozwoju zawodowego i awansu

Specjalista psychoterapii uzależnień powinien stale rozwijać się, biorąc udział w szkoleniach i konferencjach z zakresu uzależnień, psychologii, psychoterapii itp. Jego praca powinna być poddawana stałej superwizji.

W ramach awansu zawodowego specjalista psychoterapii uzależnień może pełnić funkcję kierownika w placówkach leczenia uzależnień (wymagane jest posiadanie certyfikatu specjalisty i co najmniej 5 lat stażu pracy w zawodzie).

W toku rozwoju zawodowego, specjalista psychoterapii uzależnień może podejmować szkolenie z zakresu psychoterapii w różnych nurtach i modalnościach ¹⁴, uzyskać certyfikat psychoterapeuty, uzyskać tytuł superwizora (po wypełnieniu stosownych wymogów formalnych i merytorycznych).

Możliwości potwierdzania kompetencji

Kompetencje w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień potwierdza Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Instytucje te nadają również tytuł superwizora potwierdzony wpisem na listę osób uprawnionych do prowadzenia superwizji.

Więcej informacji można uzyskać w Bazie Usług Rozwojowych https://uslugirozwojowe.parp.gov.pl oraz Zintegrowanym Rejestrze Kwalifikacji https://rejestr.kwalifikacje.gov.pl

Osoba zatrudniona w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień może rozszerzać swoje kompetencje zawodowe w zawodach pokrewnych:

Pracownik w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień wykonuje różnorodne zadania, do których należą w szczególności:

• Z1 Planowanie pracy, konstruowanie programów profilaktycznych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych.
• Z2 Prowadzenie zajęć edukacyjnych i profilaktycznych na temat uzależnień i współuzależnienia.
• Z3 Nawiązywanie kontaktu terapeutycznego z pacjentem/klientem.
• Z4 Diagnozowanie na potrzeby opracowania planu terapii/leczenia.
• Z5 Opracowywanie celów i planów psychoterapii dostosowanych do potrzeb i możliwości pacjenta/klienta.
• Z6 Prowadzenie pracy psychoterapeutycznej grupowej i/lub indywidualnej.
• Z7 Prowadzenie dokumentacji merytorycznej/leczniczej.
• Z8 Monitorowanie i ewaluacja planów terapeutycznych.
• Z9 Autoanalizowanie pracy podczas superwizji.
• Z10 Doskonalenie własnych umiejętności i poszerzanie wiedzy specjalistycznej.

Kompetencja zawodowa Kz1: Prowadzenie działań psychoprofilaktycznych i psychoedukacyjnych obejmuje zestaw zadań zawodowych Z1, Z2, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Kompetencja zawodowa Kz2: Prowadzenie psychoterapii uzależnienia i współuzależnienia obejmuje zestaw zadań zawodowych Z3, Z4, Z5, Z6, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Kompetencja zawodowa Kz3: Weryfikacja efektów własnej pracy, wiedzy i kompetencji obejmuje zestaw zadań zawodowych Z7, Z8, Z9, Z10, do realizacji których wymagane są odpowiednie zbiory wiedzy i umiejętności.

Pracownik w zawodzie specjalisty psychoterapii uzależnień powinien posiadać kompetencje społeczne niezbędne do prawidłowego i skutecznego wykonywania zadań zawodowych.

W szczególności pracownik jest gotów do:

• Ponoszenia odpowiedzialności za działania o charakterze profilaktycznym, edukacyjnym, społecznym, diagnostycznym oraz terapeutycznym na rzecz osób uzależnionych i ich środowiska życia.
• Komunikowania się zarówno z pacjentami/klientami, jak i współpracownikami w sposób otwarty, asertywny ³, w oparciu o tolerancję i życzliwości.
• Dokonywania krytycznej oceny swoich działań wykonywanych w ramach współpracy zespołowej oraz przyjmowania odpowiedzialności za ich skutki.
• Przestrzegania zasad określonych w standardach etycznych i normach zawodowych: uczciwości, rzetelności, poufności oraz zapobiegania konfliktom interesów w realizacji usługi.
• Współpracowania z innymi osobami w realizacji usług terapeutycznych.
• Dystansowania się od własnych przyzwyczajeń i schematów działania, w tym od prowadzenia z pacjentem/klientem dialogu na temat osobistych wartości, przekonań i światopoglądu.
• Koncentrowania się na praktycznych rezultatach rozwojowych osiąganych przez klienta.
• Przyjmowania współodpowiedzialności za proces wspierania pacjenta/klienta w kontekście osiągnięcia celów rozwojowych.
• Oceniania i korekty własnych postaw i zachowań podczas procesu psychoterapeutycznego, w tym do ciągłego przeglądu własnych osiągnięć i oddziaływania na pacjentów/klientów.
• Rozwijania kompetencji osobistych i zawodowych, w tym ustawicznego aktualizowania i podwyższania swoich kwalifikacji i doskonalenia warsztatu pracy psychoterapii uzależnień.

Pracownik powinien mieć zdolność właściwego wykonywania zadań zawodowych i predyspozycje do rozwoju zawodowego. Dlatego wymaga się od niego odpowiednich kompetencji kluczowych. Zostały one zilustrowane w formie profilu (rys. 1) ukazującego ważność kompetencji kluczowych dla zawodu specjalista psychoterapii uzależnień.

Rys. 1. Profil kompetencji kluczowych dla zawodu specjalista psychoterapii uzależnień

Uwaga:

Wykaz kompetencji kluczowych opracowano na podstawie wykazu stosowanego w Międzynarodowym Badaniu Kompetencji Osób Dorosłych − projekt PIAAC (OECD).

Kompetencje zawodowe pracownika w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień nawiązują do opisów poziomów Polskiej Ramy Kwalifikacji.

Opis zawodu, zadań zawodowych i wymagań kompetencyjnych może stanowić materiał informacyjny dla przygotowania (lub aktualizacji) opisów kwalifikacji wprowadzanych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK). Więcej informacji:

• Zintegrowany System Kwalifikacji: https://kwalifikacje.gov.pl
• Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji: https://rejestr.kwalifikacje.gov.pl

W procesie nauki i certyfikacji w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień oczekuje się pracy z pacjentami/klientami już na wstępnym etapie nauki zawodu. Tym samym bardzo często pracę w tym zawodzie rozpoczyna się od wolontariatu i bezpłatnych staży.

Placówkami leczenia uzależnień, które zatrudniają specjalistów psychoterapii uzależnień, są:

• ambulatoria,
• oddziały dzienne,
• całodobowe oddziały terapeutyczne,
• oddziały leczenia zespołów abstynencyjno-detoksykacyjnych,
• hostele.

Specjalista psychoterapii uzależnień może także pracować w:

• placówkach oświatowych i edukacyjnych,
• ośrodkach szkolno-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych,
• innych placówkach (w tym gabinetach i ośrodkach prywatnych, fundacjach i stowarzyszeniach oferujących pomoc osobom uzależnionym i ich rodzinom oraz Punktach Konsultacyjno-Informacyjnych), do których zgłaszają się osoby uzależnione, osoby używające szkodliwie lub w sposób ryzykowny substancji psychoaktywnych, osoby uzależnione behawioralnie i rodziny osób uzależnionych.

Kształcenie

W ramach krajowego systemu edukacji, kandydaci do pracy w zawodzie specjalista psychoterapii uzależnień po ukończeniu studiów na uczelniach wyższych (na kierunkach psychologia, pedagogika, pedagogika specjalna, socjologia, resocjalizacja, nauki o rodzinie, teologia lub filozofia) mogą kształcić się w instytucjach akredytowanych przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii.

Szkolenie

Specjalista psychoterapii uzależnień może doskonalić się zawodowo podczas:

• konferencji,
• studiów podyplomowych,
• szkoleń organizowanych przez instytucje,
• superwizji.

Jako dodatkowe szkolenie należy także traktować szkoły psychoterapii (4 lata), afiliowane przy towarzystwach i stowarzyszeniach psychoterapeutycznych.

Obecnie (2018 r.) wynagrodzenie miesięczne osób pracujących w zawodzie specjalista terapii uzależnień wynosi z reguły od 2750 zł do 3930 zł brutto (co drugi specjalista otrzymuje wynagrodzenie w tym przedziale). Mediana poziomu miesięcznego wynagrodzenia w tym zawodzie wynosi 3300 zł brutto.

Na wysokość wynagrodzenia mają wpływ m.in. czynniki takie, jak: wielkość firmy (np. Zakładu Opieki Zdrowotnej), kapitał firmy, wykształcenie, staż pracy, region zatrudnienia.

W zawodzie specjalista terapii uzależnień możliwe jest zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami.

Warunkiem niezbędnym jest identyfikacja indywidualnych barier i dostosowanie technicznych i organizacyjnych warunków środowiska oraz stanowiska pracy do potrzeb zatrudnienia osób:

• z dysfunkcją kończyn dolnych (05-R), która nie wyklucza samodzielnego poruszania się,
• z niewielką dysfunkcją kończyn górnych (05-R), która nie wyklucza pracy przy komputerze,
• poruszających się na wózkach inwalidzkich (05-R) – pod warunkiem zniesienia barier architektonicznych,
• z dysfunkcją narządu wzroku (04-O) – pod warunkiem stosowania szkieł korekcyjnych zapewniających ostrość widzenia,
• z dysfunkcją narządu słuchu (03-L), pod warunkiem, że niepełnosprawność ta jest możliwa do skorygowania za pomocą implantów lub aparatów słuchowych,
• z innymi rodzajami niepełnosprawności wynikającymi z chorób układu krążenia, oddechowego, pokarmowego, moczowo-płciowego i in. – pod warunkiem, że praca nie wymaga znacznego wysiłku fizycznego oraz/lub jest zorganizowana jest w taki sposób, aby pracownik miał możliwość regularnego przyjmowania leków i dokonywania niezbędnych zabiegów pielęgnacyjno-medycznych (np. zastrzyków insulinowych).